پاور پوینت سکونت گاههای غیررسمی و آسیب های اجتماعی

پاور پوینت سکونت گاههای غیررسمی و آسیب های اجتماعی     
سکونت گاههای غیررسمی و آسیب های اجتماعی     
داشتن مسکن یا سرپناهی مناسب، که امروزه در چارچوب شهروندی تعریف می شود، از جمله حقوق بنیادین شهروندان هر سرزمینی به حساب می آید. چنین حقی در قوانین اساسی ملل عالم و از جمله ایران به رسمیت شناخته شده است و دولت ها موظف شده اند شرایط دستیابی خانواده ها به مسکن متعارف را فراهم آورند. لیکن علی رغم پذیرش این حق، معضل سرپناه به منزله یکی از حادترین و پیچیده ترین مسائل اجتماعی کشورهای جهان همچنان مطرح است. البته مشکل مسکن معضلی تازه نیست. واقعیت آن است که مشکل سرپناه به قدمت زندگی جمعی انسان است. در منابع و متون تاریخی ایران، از خرابه خوابی، ویرانه نشینی، در قبرستانهای متروک خوابیدن و زندگی در بیغوله ها مکرر یاد شده است. اما آنچه امروزه به نام مشکل مسکن مطرح می شود، محصول سر برآوردن و بالیدن نظام سرمایه داری است. دردوران های ماقبل سرمایه داری، بخش عمده جمعیت در روستاها و مزارع زندگی می کردند و به دست خود برای خود سرپناهی تدارک  می دیدند. از سوی دیگر، اختلاف طبقاتی، یا در جوامعی که طبقه به معنای خاص آن تنها در حالت جنینی وجود دارد، اختلاف بین عوام و خواص مانند امروز عمیق و گسترده نبوده است. ضمناً مسکن تنها بر پایه ارزش مصرف، یعنی ارضای نیازی پایه ای ارزیابی می شده است. اما با پیدایش سرمایه داری، به ویژه ورود آن به سرمایه داری صنعتی در قرن هجدهم میلادی و پیدایش کلان شهرهای چندمیلیونی، معضل مسکن، بخصوص سرپناه تهیدستان شهری، به صورت جدی مطرح شد و در قرن نوزدهم به مهمترین مسئله شهرهایی تبدیل شد که با رشدی خیره کننده روبرو بودند. همین گستردگی، عمق و شدت معضل سبب شده تا مسکن بیشتر از دریچه اقتصاد مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. این جا است که در هر طبقه اجتماعی مسکن معنایی متفاوت پیدا می کند. برای ثروتمندان مسکن، ویلایی است که از اساس بر پایه ذائقه آنان ساخته می شود و در ضمن باید منعکس کننده جایگاه اجتماعی ایشان نیز به حساب آید و در رقابت نوکیسه گان حرف اول را بزند. برای طبقه متوسط، مسکن سرپناهی است که آماده خریداری می شود و امروزه بیشتر شکل آپارتمان به خود می گیرد و فضایی خصوصی تلقی می شود. برای طبقه کارگر، مسکن انبوه،  الگویی رایج است و نیاز مصرفی را ارضا می کند. اما مسکن برای بیکاران پنهان جهان سومی هر جایی است که خانواده پرجمعیت را از سرما، باد، طوفان، سگان ولگرد و ناامنی دنیای تیره شبانگاهان در امان نگاه می دارد. مهم تر از این ها مسکن سرپناهی است که اجراه بهای رو به افزایش دائمی را از سبد هزینه خانوار می کاهد و اجازه می دهد تا زحمتکشان نفس تازه کنند،  بهتر بخورند و بهتر بپوشند. چنین بحث هایی ابعاد اجتماعی مسکن را به حاشیه رانده است و کمتر از مسکن به منزله واحد اجتماعی فضا یاد می شود. دیگر کمتر کسی به اهمیت مسکن همچون عرصه خصوصی سخن به میان می آورد؛ عرصه ای که خانواده ها را حداقل برای ساعتی از شرزگی، ازدحام و انبوهی، خشونت و سرسختی شهرهای چند میلیونی پرشتاب در امان نگاه می دارد.
پرداختن به سکونت گاههای غیررسمی فی نفسه و جدا از تحولات ساختاری و فرآیندهای اقتصاد سیاسی و اجتماعی راه به جایی نمی برد. شکست صدها برنامه در سطح جهان و کوشش های نابخردانه در تخریب سکونت گاههای غیررسمی گواه این مدعاست. فهرست چنین برنامه هایی آن چنان بلند است که برای بیان همه آنها مثنوی هفت هزار من کاغذ خواهد شد. کافی است اشاره شود که پس از 40 سال درگیری با سکونت گاههای غیررسمی نخستین بار در امریکای لاتین و سپس در جنوب شرقی آسیا و هزینه کردن میلیاردها دلار سرمایه، امروزه پذیرش آن ها در دستور کار قرار گرفته و ادغام سکونت گاههای غیررسمی در شهرها و نهایتاً بهسازی آنها سخن به میان آمده است.
تضاد نهفته در بطن جامعه ایران و به تبع آن در زندگی شهری مناطق مسکونی طبقات مختلف را از هم متمایز می کند و هر چه از طبقات بالای جامعه به سمت طبقات پائین حرکت شود، معضل مسکن جدی تر می شود و فضای زیستی، کیفیت کالبدی، ابعاد و اندازه ها و عناصر و نمادهای زیباشناختی رو به نقصان می نهد و کمرنگ تر می شود. از سویی دیگر سکونت گاههای غیر رسمی به عنوان یکی از بستر های وسیع جهت بروز آسیب های اجتماعی بوده که همراه با گسترش آن شاهد افزایش ناامنی، بزه و انواع مختلف جرم و جنایت، روسپیگری و خشونت در جامعه می باشیم. بررسی جابه جایی های جمعیت در مناطق کلانشهری کشورهای در حال توسعه از جمله این کشورها؛ ایران، طی دهه های اخیر نشان می دهد که در این کشورها، برخلاف کشورهای صنعتی و توسعه یافته، به جای اقشار متوسط، این گروه های کم درآمد هستند که تحرک قابل ملاحظه ای از نظر محل سکونت دارند. این گروه ها شهرهای بزرگ را به دلیل بالا بودن هزینه مسکن ترک و به ناگزیر در نقاط تجهیز نشده و ارزان پیرامون شهر سکونت می کنند. به این ترتیب کلانشهر ها با تمرکز فقر در مناطق پیرامون خود و حاشیه نشینی گسترده گروه های کم درآمد در کنار حومه نشینی محدود اقشار میانی مواجهند. گسترش بازار غیر رسمی زمین و مسکن و اسکان پراکنده جمعیت در آبادی ها و شهرک های خودرو، گرچه معمولا به بهبود نسبی شاخص های مسکن خانوارهای کم در آمد می انجامد، اما میزان محرومیت از حداقل زیر ساخت ها و خدمات شهری را افزایش می دهد و هزینه مدیریت شهری را برای سامان دهی به سکونت گاه های غیر رسمی و بهبود شرایط زیست آنها را بالا می برد. هزینه های جانبی مدیریت شهری در خصوص عملکرد این سکونت گاه ها که به خاطر ساختار خود به باز تولید آسیب های اجتماعی پرداخته و باعث بروز ناامنی برای مجموعه شهر می شود بسیار بالاتر از هزینه های سامان دهی آن می باشد. لذا ارایه سیاست های کلی و عزم ملی جهت برخورد و رویکرد مناسب با این پدیده نیازمند بررسی و مطالعه همه جانبه می باشد. سکونت گاه های غیر رسمی در درون خود به باز تولید آسیب های اجتماعی می پردازند. نوع آسیب های اجتماعی تولید شده در این مناطق با کیفیت مساکن ارتباط مستقیم دارد. مساکن ساخته شده در این سکونت گاه ها عمدتا همراه با تصرف عدوانی و یا ساخت وساز غیر مجاز بوده و فاقد ایمنی لازم می باشند. بافت اکثر این مکان ها ریز دانه و فاقد دسترسی مطلوب به تاسیسات شهری است.این موارد زمینه را برای انحرافات اجتماعی و کجروی ها مطلوب می کند.
اگر بخواهیم زندگی حاشیه نشین ها را آسیب شناسی کنیم باید اذعان کنیم که سلامت روانی آن ها در معرض خطر است. آن ها اغلب سطح درآمد، فرهنگ و تحصیلات کمتری نسبت به شهرنشین ها دارند و احساس تعلق به شهر نمی کنند. زیرا تفاوت های فرهنگی و اجتماعی عمیقی میان خود و ساکنان شهر مقصد احساس می کنند و از سویی هرگز به عنوان یک شهروند واقعی پذیرفته    نمی شوند. حاشیه نشینی در اصل همزاد شهرهای امروزی است. هر نقطه شهری که فاقد استانداردهای خدمات و زیرساخت های شهری از جمله مسکن، زیرساخت ها، معابر، خدمات آب، تلفن و فاضلاب باشد، به اصطلاح حاشیه خوانده می شود. طبیعی است که ساکنین این نواحی از حقوق شهروندی و از تمامی امکانات زندگی در یک شهر بزرگ محروم می مانند.
مدل درآمدی بیشتر حاشیه نشینان کاذب یا نابه هنجار است. تکدی گری، دست فروشی، گرایش به اعمال خلاف قانون و غیره تنها راه هایی است که بیشتر آن ها برای گذران زندگی به آن متوسل می شوند. انطباق و سازگاری در حاشیه شهرها بسیار پایین است و مردمی که از فرهنگ های متفاوت و نگرش های متفاوت مجبور به زندگی در حاشیه شهرهای بزرگ شده اند اغلب نه با تفاهم بلکه با تخاصم در کنار یکدیگر زندگی می کنند و طبیعی است که آن ها احساس امنیت را تجربه نمی کنند و نمی توانند از نظر شغلی، کاری و خانوادگی آرامشی احساس کنند و در ادامه اینکه طبیعی است که خانواده و فرزندان بیشترین آسیب ها را در حاشیه شهرها می بینند و حتی گاه نمی توانند هویت خود را حفظ کنند. کودکان و نوجوانان ساکن این سکونت گاه های غیررسمی اغلب منفعل هستند و نمی توانند در مواجهه با مشکلات اعتماد به نفس کافی داشته باشند. آرزوها و امیال سرکوب شده آن ها و رسیدن به زندگی ایده آل در سراب مهاجرت به شهرهای بزرگ و تمایل به کسب موفقیت های یک شبه در ذهن جوانان می تواند بسیار خطرناک و منتج به نتایج بسیار منفی شود.  پیوند خانوادگی در این خانواده ها نیز بسیار ضعیف است. از آن جا که این قشر اغلب کارگر  با  دستمزدهای  بسیار پایین  هستند، ناچارند  برای کسب  درآمد  کافی  ساعت  های طولانی کار کنند و به این ترتیب اندک اندک و در طول زمان پیوندهای خانوادگی شان کم رنگ و کم رنگ تر می شود و آسیب های ناشی از آن گریبانگیر خانواده خواهد شد، گاه حتی کودکان و نوجوانان تبدیل به نیروی کار می شوند و پدیده کودکان کار و خیابانی که هم اکنون در بسیاری ازکلان شهرها با آن مواجه هستیم در واقع از حاشیه شهرها نشأت می گیرد . طبیعی است که مشکلات حاشیه نشین ها محدود به جمعیت خودشان نمی شود و تمام بدنه جامعه را درگیر می کند زیرا جامعه به صورت یک شبکه است و تمامی ابعاد آن به هم مربوط است.  به ویژه در کلان شهرها این مشکلات دوچندان می شود زیرا در کلان شهرها انجام وظایف شهروندی توسط تمام شهروندان می تواند مشکلات را حل کند و به صورت زنجیره وار همه به هم مربوط شوند. حال با نادیده گرفتن جمعیت حاشیه نشین در حومه شهرها در واقع شهر چشم خود را روی دزدی، تکدی گری و کلاهبرداری بسته است و این آسیب ها در تمامی جامعه تسری پیدا می کند.  به عبارت دیگر حاشیه نشینی یکی از بسترهای وسیع ناهنجاری های گوناگون است که می تواند جامعه را با بحران های متعددی روبه رو کند افزایش سرقت، قتل، فروش موادمخدر، دست فروشی، زنان خیابانی، کودکان کار و مواردی از این دست در واقع حاصل بی توجهی به حاشیه کلان شهرها و مدیریت آن هاست . هرچند نمی توان این واقعیت را نادیده گرفت که افزایش حاشیه نشینی بارزترین نشانه فقر در جوامع است و هرقدر فقر بیشتر شود زنگ خطر جرایم و آسیب های اجتماعی ناشی از آن بیشتر می شود.
خواندن سخنان مهندس مجید روستا، مدیرکل دبیرخانه ستاد ملی توانمندسازی و ساماندهی سکونت گاه های غیررسمی کشور در پایان بحث می تواند عمق تاثیر فقر و افزایش آن بر رشد جمعیت حاشیه نشین را نشان دهد.  تصور نادرستی که وجود دارد این است که تمامی ساکنان حاشیه شهرها مهاجران روستایی هستند در حالی که این سکونت گاه ها به علت پدیده فقر شهری به وجود آمده اند و بخشی از سرریزهای اقتصادی و اجتماعی شهرها که نمی توانند جذب بازارهای رسمی زمین، مسکن و اقتصاد شهر شوند نیز برای دسترسی به مسکن در حد استطاعت خود به این سکونت گاه ها پناه می آورند. وی تاکید کرد مشکل عمده ساکنین حاشیه شهرها مسکن نیست بلکه مشکلات اجتماعی و اقتصادی و به ویژه اشتغال است. بنابراین حل مسائل و مشکلات این سکونت گاه ها اقداماتی فراتر از اقدامات کالبدی و فیزیکی را می طلبد و در نهایت اینکه با آنکه  حاشیه نشینی و تبعات آن یک معضل مهم در عرصه معماری شهری کشور قلمداد می شود اما اسکان غیر رسمی و سکونتگاههای اینچنینی را مسئله ای محلی نیز می توان بشمار آورد چرا که  شهرداری با عنوان نهادی غیر دولتی و عالی ترین و عمده ترین  مرجع مدیریت شهری ، اصلی ترین نقش را در روند توانمندسازی خواهد داشت .به نظر می رسد شوراهای شهر و شهرداریها باید با ابتکاراتی متفاوت از گذشته و بگارگیری کارشناسان خبره شهرسازی درصدد رفع مشکلات  این مناطق باشند.

منابع:
بررسی مسائل اجتماعی ایران (رشته علوم اجتماعی)، گروه مولفان (دانشگاه پیام نور)، تهران: دانشگاه پیام نور.1383.
آسیب شناسی اجتماعی (جامعه شناسی انحرافات اجتماعی)، رحمت ا... صدیق سروستانی، تهران: سمت، 1386.